«Қалыпсыз театр»
Сафина Ақтай: Қазақстанда тәуелсіз театр деген не? Оны тәуелсіз деп қалай ажыратамыз?
әннәс Бағдат: Кейінгі уақытта «тәуелсіз» деген ұғымның өзі абстрактілі екенін байқап жүрмін. Оны қалай түсінеміз? Әркім өзінің бар әлеуеті, өзі өмір сүріп отырған ортасы, өзіне аян мағынасы негізінде әрқалай түсінетін сияқты. Театрдағы тәуелсіз ұғымын бірнеше контексте қарастыруға болады.
Адамдардың басым көбі тәуелсіз театр мемлекеттен, жүйеден, пропаганда мен идеологиядан ада деп түсінеді. Өнердің болмысы тұрғысынан қарағанда әр театрдың өз концепциясы, стратегиясы болады. Өнер пайда болғалы ол ұзақ тәжірибеден өтіп, біз сәйкесінше белгілі бір заңдылықтар мен ережелерді қалыптастырдық. Біз өнерді сол арқылы түсінеміз, сол арқылы жасаймыз, сол арқылы қабылдаймыз, сол арқылы бағалаймыз.
Бір жақтан қарасаңыз, бұл өте қолайлы әрі жақсы нәрсе. Себебі осы заңдылықтар, ережелердің негізінде кітаптар шықты, оларды оқимыз, курстар пайда болды, тіпті ұзақ уақыттан бері академия, университеттер қалыптасты. Маман ретінде оқу орнына оқуға түсеміз, білім аламыз. Иә, ұзақ тәжірибе қалыптасты, бірақ «ол сізсіз бе?» деген сауал туындайды. Ал менің түсінігімде дүние қалай шексіз процесс болса, өнер де сондай. Адам саусағының табы қалай әртүрлі болса, дүниені қабылдауы да сондай алуан.
Бұл көзқарас негізінде қарастырсақ, өнердің, шығармашылықтың өзі колонизацияға айналған секілді. Аталған заңдылықтар мен ережелер өнерді отарлау сияқты. Осы көзқарас призмасында ArtKöshe — өз болмысын іздеген деколониал театр. Бір заттан кету деген сол затты жетік білу ғой, сондықтан бүгінге дейін оның табиғатын, ережелерін, заңдылықтарын біліп, оны пайдалана отырып одан кету, сол контексте жүріп өзін іздеу деген тұжырымға иек артамыз.
Сафина Ақтай: Театрдың атын неге ArtKöshe деп қойдыңыз?
әннәс Бағдат: Көп адам театрдың атауы «Өнер көшесі» деген мағынаны білдіреді деп ойлайды. Негізі атауын қойғанда «Артқы көше» деген ойды көздеп едім. Артқы көше дегенде бірден ойға оралатын нәрсе — мемлекет, билік, көзге көрінбейтін әлеуметтік мәселелер. Оған капиталистік жүйені де телуге болады. Тереңдей берсек, артқы көше — үнемі біздің назарымыздан тыс қалып жатқан кеңістік. Әлеуметтік-саяси тұсын айтпағанда, көшенің арт жағында қалып қойған мүмкін біздің табиғатымыз болар, біз ескермейтін, көмескіде қалған дүниелер шығар.
ArtKöshe сондықтан тәуелсіз, өз болмысын іздейді, дүние қалай үздіксіз болса, ол да солай. Әуел баста театр концепциясын жасаған кезде ArtKöshe өзінің кім екенін айта алмайды, себебі ол қалыпсыз деп айтқаным бар. Өнер қалай қалыпсыз болса, ол да сондай. Десе де өз уақытының болмысына жаңа формада жауап іздейді.
Театрлардағы қозғалыс
Сафина Ақтай: Қазіргі қазақ театры нарығында кімдердің дауысы басым? Қазақ театрлары қоғамдағы күн тәртібін көрсете алып отыр ма, әлде ескі тақырыптар шеңберінен шыға алмай қалды ма?
әннәс Бағдат: Театр туралы көптеген нарратив бар, көбі стереотипті түрде тарап жатыр. Қалай айтсақ та, кейінгі екі-үш жылда Қазақстан театрларында, әсіресе, Алматы мен Астанада бір қозғалыс бар. Жаңалық, форма, мазмұн тұрғысынан ізденіс бары рас. Тіпті кейінгі жылдары тәуелсіз театр қатары да көбейді. Мысалы, Алматыдағы жеке театрлардың өзін елестетіп көрсеңіз, біреулер үнемі репертуар жасайды, соны сатады, коммерцияға бір табан жақын жүреді. Кей театр тек репертуар жасақтаумен ғана емес, лаборатория ретінде ізденістер жасауға басымдық береді. Қазір «aLqa» деген жоба жасап жатырмыз. Бұл жоба ArtKöshe театры лаборатория екенін көрсетеді. Театрымыздың ашылғанына екі жарым жыл болды, басында ұзақ стратегиялық жоспар еді. Бұдан бұрын үш спектакль қойдық, ол да репертуралық емес, негізі сол ізденіске, тақырыпқа бір табан жақын жүреді.
Сафина Ақтай: «aLqa» жобасында театрдың лабораториялық сипаты қалай көрінді?
әннәс Бағдат: «aLqa» жобасына конкурс негізінде драматургия курсына бес адам, режиссура курсына бес адам қабылдадық. Драматургияға қатысушылар курс біткен соң бес пьеса жазып шығады, сосын аталған пьесаны режиссура курсында оқыған бес адаммен кездейсоқ жұп болып, сахналайды. Драматургия курсының менторы — өзім, режиссура курсының менторы — Куба Адылов. Біз қатысушыларға белгілі бір шектеу қоймаймыз. Театрдың ұстанымы сондай. «Өнерді мен ментор ретінде былай қабылдаймын, сондықтан былай болсын» деген ешқандай шарт жоқ.
Мәселен, өзім жүргізетін драматургия курсынан бір үзік мысал келтірсем. Драматургияда ең маңызды ұғымның бірі — әрекет, ал көбі әрекет десе, кейіпкердің әрекеті деп түсінеді, менің түсінігімде ол — автордың әрекеті. Драматургияда конфликт деген ұғым бар, конфликт — әрекетті тудыратын ең негізгі қозғаушы күш. Дәл солай конфликт екі кейіпкердің арасында туындайды деп ойлап жатады, бірақ ол — автордың өз-өзімен, уақытпен болатын қайшылығы. Біздің курсқа түрлі саладан келген қабілетті жандар қатысады. Сағаттап дәріс оқудың қажеті жоқ, белгілі бір кітаптар негізінде білім алады.
Екінші кезеңде енді ол алған білімнен қалай кетесің деген сауал туындайды. Иә, біліммен қаруланған жақсы, десе де бір шектеулер мен заңдылықтарға ұрынудың қажеті жоқ. Үшінші кезеңде драматургтардың өзімен тілдесіп, оларды не мазалайды, қандай процесте жүр, нені жазғысы келеді сынды мәселелерді талқылаймыз. Сөйтіп, кейіпкердің емес, автордың әрекетін табамыз. Қарапайымдап айтсақ, заңдылықтардан кетіп, өз болмысын іздеу, соған сай әрекет ету деген осыған саяды. Сайып келгенде бес пьеса бір-біріне мүлдем ұқсамайды. Яғни, былай қарасаңыз, мен ментор ретінде бармын да, жоқпын да. Дәстүрлі курстарда бір-біріне ұқсайтын бес пьеса шығуы мүмкін. Себебі контекст тұрғысынан ол жерде ментор бар. Десе де бізде спектакль қою барысында ментор отырады. Оның ұзақ жылғы машығы, тәсілі бар. Соның негізінде өз көмегін көрсетеді. Онда да өздерін сақтап, ашып.
Тәуелсіз ұжымдардың тіршілігі
Сафина Ақтай: Тәуелсіз қазақ театрларына әлдекімдер қандай да бір кедергі жасай ма? Олар нендей қиындық көреді?
әннәс Бағдат: Бірінші мәселе — ресурс. Көп тәуелсіз театрда тұрақты локация, кеңістік жоқ. Егер тұрақты айналысатын кеңістігіңіз болмаса театр жоғалады. Бұрын жасаған спектакліңіздің де берекесі қашады. Мен оны басымнан кештім. Басында театр ашқан кезде қолда тек құжат болды. Алматыда театрға арналған кеңістіктерді жалдау өте қымбат, сондықтан біз кеңсе жалдауға мәжбүрміз. Ал кеңседе дайындық барысында шулай бастасаңыз, бәрі жан-жақтан шағым айтып, ол жерден де шығарып жібереді.
Сондықтан тәуелсіз театрлар қайда барады? Әр жерде көшіп-қонып спектакль дайындайды, театр сахнасын жалға алады, сол жақта бірнеше рет ойнайды. Артынша жалдау ақысы қымбаттайды. Спектакльге жиналған топ ара-тұра дайындық жасап, анда-санда келіп спектакльде ойнағаннан кейін белгілі бір ортақ мақсат та, қарым-қатынаста химия да болмайды. Сондықтан бір спектакліңіз бар, ол ескіріп қалады, ойнайтын кезде қайта жинап аласыз, қайта ескіріп қалады. Сөйтіп ол жаны жоқ затқа айналады. Кәсіби актер, кәсіби команда болса да тұрақты айналыспасаңыз, ол бара-бара тозған киім сияқты өңі кете бастайды.
Театр деген не? Басқа өнермен салыстырсақ, театр тірі. Бір спектакльді әр күні әр қырынан көресіз. Сондықтан тәуелсіз театрлардағы ең үлкен мәселе ресурстың болмауы деп білемін. Бір жерді жалдаймыз, бірақ қаржылық әлеуетіңіз жеткілікті ме? Мүмкін біраз уақыт шыдарсыз, бірақ кейін тәуелсіз театрлар жабыла бастайды.
Әлемдік практикада театр өзін-өзі ақтайтын, коммерциялық сәтті жоба емес. Мүмкін «Бродвей» бар шығар, Еуропада брендке айналған коммерциялық бағытқа жұмыс істейтін театрлар бар болар. Мен білсем, театр өнері дамыған Еуропаның өзінде көптеген шағын тәуелсіз жеке театр бар. Олар белгілі бір өнерді қолдайтын қорлардың демеушілігімен және тұрақты баратын көрерменнің арқасында жұмыс істеп жатыр. Ал мұндай мәдениет бізде әсіресе, қазақ тілді театрларда енді-енді қалыптасып келе жатқан сияқты.
Сафина Ақтай: Ірі академиялық театрлардан жаңашылдыққа ұмтылысты байқамаймыз. Оған қандай факторлар кедергі? Әйтпесе жас мамандар театр саласындағы трендтерден, қоғамдағы мәселелерден хабардар ғой?
әннәс Бағдат: Себеп көп, бірақ академиялық театрлар ізденіске мүлдем бармайды деп ойламаймын. Оларды жаппай сынай беру де — бір стереотип. Академиялық театрларда да белгілі бір талпыныстар бар, ізденіске толы спектакльдерін жоққа шығара алмаймыз.
Мемлекет жалпы өнерде бюджетті қайда салады? Меніңше, советтік жүйеден шыққан, өнерді идеологияға, пропагандаға айналдырған елдерде мемлекет бюджетті пропагандаға бөледі. Ал театрдағы шығармашылық топ бас шұлғып жүре береді деуге де келмейді. Олар мейлінше бір шекке дейін мүмкіндіктерге жол ашып, жұмыс істейді. Әрі қарай іс өнбей жатқан болар. Мүмкін жаңа дүниелерді байқамайтын, бір мектептен шыққан, соған әбден үйренген жандар болуы да ықтимал. Жағдай әртүрлі, оны ақ-қара деп бөле алмайсыз. Сол ескі конвенция негізінде біз тәуелсізбіз, болмаса біз жеке театрмыз деп мемлекеттік театрдан еш айырмасы болмаса да жолын жалғап жүрген театрлар да баршылық. Сондықтан бұл тұста мемлекеттік театр мен тәуелсіз театрға қатысты қатып қалған қағидаға сүйеніп, пікір айту беймүмкін.
Сафина Ақтай: Ал Қазақстандағы тәуелсіз театрлар қаншалықты еркін?
әннәс Бағдат: Театр деген — үлкен топ, әртүрлі болмыстағы адамдар, әртүрлі философиясы бар, өзінің көзқарасы бар жандар. Ол тек актерлер, драматург, болмаса режиссерлер емес, ол қатарда суретші, композитор, жарық қоюшы да бар. Жарық қоюдың өзіндік драматургиясы бар. Ал оны қойып отырған адам қалай ойлайды, қай ракурстан қарайды, ол мәселені де ескеру керек. Маман ретінде ғана емес, шығармашылық топ адам ретінде әртүрлі. Көзқарастар, талғамдар, мінездер қайшылығы, қақтығысы да болып жатады. Өнердің заңдылықтарын, жүйенің қырын, ресурстың тапшылығын айтпағанның өзін де, табиғаты әртүрлі шығармашылық топтың тілін тауып, істі ілгері қозғау үшін, әр түйіннің бір байламын табу үшін театрдың жетекшісі болған соң салмақ саған түседі. Яғни, тәуелсіз боп қалу үшін күнде өлесің.
Ал театрдағы еркіндікке келер болсақ, өнердің белгілі бір заңдылықтары мен ережелерінен тәуелсіз, деколониал театр болудың өз тұжырымы бар. Және мен назар салып отырған деколониалдық соңғы уақытта талқыланып жатқан саяси контекстен өзгеше. Әрине, бұл жерде де бір саясат бар. Театр осы бар біз білетін өнер ретінде бізге батыстан келді. Ориентализм бар, еуропоцентризм бар, тіпті одан бері қарайғы театрдағы советтік мектеп бар, соцреализм бар — олардың нақты бір цензурасын айтпаған күннің өзінде, шегелеп қойған заңдылықтары бар. Біз білетін қазіргі қазақ театры — осылардың құрандысы. Енді өнердің заңдылықтарын колонизация десек, әрі қарай өз болмысыңды тануды былай қойғанда, отарлықтан арылудың өзі — ұзақ процесс.
Ал ArtKöshe бір күні өзінің нақты заңдылықтарын жасап, сол өнімдеріне төл талаптарын қоятын болса, онда ол тағы колонизацияға айналады. Үздіксіз процесс деуімнің себебі — осы.
