27 қазан күні Artbat Fest заманауи өнер фестивалінің деректі кинофестивалі аясында Альмира Сайфуллинаның «Менің әкем Шыңғысхан» және Ренато Боррайо Серраноның «Иваннаның өмірі» атты екі фильм көрсетіледі. Бұл қазақстандық деректі хит пен халықаралық деректі хит арасындағы кинодиалог, олардың екеуі де көрермендер тарапынан Моңғолия мен Солтүстік Азия мысалында отаршылдық туралы пікірталас туғызады.
Бұл материалда режиссер Альмира Сайфуллина және көрсетілімді ұйымдастырушылардың бірі Альмира Исмаиловамен «Менің әкем Шыңғысхан» фильмі туралы әңгіме өрбітетін боламыз. Альмира Исмаилова осы көрсетілімдерді Egin мәдени-білім беру орталығымен бірлесіп бастаған Women make Docs ұжымынан.
Альмира Сайфуллинаның «Менің әкем Шыңғысхан» фильмі әдемі, поэтикалық иіріммен бастау алып, Моңғолия туралы ойға алғаш келетін дала, шаңды дауыл сахнасын елестете бастайды. Жел жоғары көтеріліп, сүт ыдыстарын алып кетеді, қазықпен жерге шегеленген киіз үйді жұлып алуға тырысады, спутниктік теледидар тәрелкесін құлатады. Бұл кеңістіктегі адамдар бар салмағымен өз әлемін жойылып кетуден сақтайтын балластқа айналады. Бұл символдық экспозиция қазіргі Моңғолияда болып жатқан оқиғалар туралы әңгімеге саяды.
Фильмнің премьерасы 2018 жылы Ригадағы «Артдокфест» фестивалінің негізгі байқауында өтті. Мен фильмді 2023 жылы көріп отырмын, бұл оның қазақстандық премьерасы. Фильмді бірінші рет көргенде маған бірден қарама-қайшы эмоциялар мен сұрақтар туғызғанын айта кету керек. Киевте дүниеге келген, балалық және жастық шағының көп бөлігін Қазақстанда өткізіп, содан кейін Ресейге көшкен Альмира Моңғолия туралы фильм түсіреді. Өз оқиғасын баяндамайтын басқа адамның позициясынан қалай аулақ болуға болады? Тілді білместен кейіпкерлермен қарым-қатынасты қалай құруға болады? Өзім үшін, автор ретінде, мен бұл фильмді неге түсіріп жатқаныма ішкі мотивацияны қалай табамын?
Осы сұрақтардың барлығы маған тыныштық бермеді. Әзірге мен титрдағы жолдауға назар аудармадым. Фильм түсірілім кезінде қайтыс болған Альмираның атасына арналған. «Настоящее время» арнасына берген сұхбатында Альмира оған атасының фильм түсіруге көмектескенін және оны көргісі келгенін айтты. Режиссердің бұл жеке жарасы мен үшін бұл картина туралы одан әрі ойлаудың бастапқы нүктесі болды. Оның объективі арқылы оқиғаға қосылу әлдеқайда оңай болды. Деректі материалмен жұмыс істеудің бұл әдісі автоэтнография деп аталады, мұнда автор шындықты басқаны бақылаудың объективті тәжірибелері арқылы емес, өз сезімдері мен тәжірибелерін интроспекциялау арқылы түсінуге тырысады. Альмира, сен неге отаршылдыққа дейінгі және автоэтнографиялық перспективамен жұмыс істеуді таңдадың?
Мен кино ортасымен жұмыс істей бастағаннан бері тәжірибе жасап, дамытуға тырысатын белгілі бір көзқарас бар. Бұл эстетикалық бөлікке де – фильмнің формасына да, тіліне де, этикалық бөлігіне де – кейіпкерлеріммен және оларды қоршаған кеңістікпен жұмыс істеуде қандай перспектива мен ұстанымды таңдайтынымды білдіреді. Мен бірінші фильмімді Моңғолияда, екіншісін Өзбекстанда, яғни физикалық тұрғыда әдеттегідей өмір сүрмейтін, бірақ фильммен жұмыс істеуге келетін елдерде түсірдім. Сондықтан мен үшін әу бастан-ақ өзімді қалай орналастыратыным және осы немесе басқа қоғаммен және мен араласатын адамдармен қандай қарым-қатынас жасайтыным маңызды болды. Түсірілім мен фильмге тікелей қатысы болмаса да, мен үшін көлденең сенімді қарым-қатынас орнату, адамдардың өміріне ену және оған қатысу маңызды болды. Осылайша, мен арамыздағы эмоционалдық, мәдени, әлеуметтік және соның салдарынан кинематографиялық алшақтықтан мүмкіндігінше құтылуға тырыстым.
Мен, сондай-ақ, шетелдік кеңістікте жұмыс істей отырып, киноның түбегейлі басқа түрін жасағым келетінін түсіндім. Кино өзінің мәні мен мазмұны бойынша деколониялық сипатта. Мен басқалардың экзотикалық өмірін зерттейтін кинокамерасы бар жай ғана «ақ» адам болғым келмеді. Сондықтан бұл жерде автоэтнографиялық перспектива көмекке келді, ол маған өзімді батырған кеңістікпен байланыстыруға, өзімдегі және өз өмірімдегі басқалардың тәжірибесіне жауап табуға, ұқсас тұлғаларды, тарихи және мәдени қауымдастықтарды ашуға көмектесті. және т.б. Бұл тәсіл, айтпақшы, деректі фильмдерді шығарумен байланысты барлық қиындықтарға қарамастан, көпжылдық жұмыс барысында жобамен зейінді және эмоционалды байланысты сақтауға көмектесетін өзіндік «желім» қызметін атқарды.
Фильмде Моңғолия бес негізгі және көптеген қосалқы кейіпкерлердің калейдоскопы ретінде көрінеді. Бұл құрылым түсінікті: осы үлкен, түрлі-түсті әлемде режиссер оның барлық көріністеріне қызығушылық танытады. Бұл жаңа әлем бізді таң қалдырады және қарусыздандырады. Дегенмен, көрермен ретінде қанша кейіпкер тізбегінің ішінен басты кейіпкерлерді табу маған қиын болды. Мен дауыл кезінде бидондарын жоғалтқан әйелге жаным ашып жатқан кезде, автор маған әрі қарай жүгіруді ұсынды.
Неге екені белгісіз, бір қарағаннан ең есте қалғаны – депутаттыққа үміткер ер адам. Оның аттас көшелерді кезіп жүрген жолы мен үшін оны ертегі кейіпкерімен үндестірді. Тіпті оның кейбір әрекеттері Пропп айтқан функцияларға ұқсайды. Мысалы, әжейге келіп, үйде тағы кім бар, балалары дауыс бере ме деп сұрағанда «анықтауға» асыққаны немесе жомарт ретінде көшедегі қыздарға дауыс беруі үшін және оның атын шатастырып алмауы үшін парақшалар таратуы қызықты көрініс. Бір қызығы, кейіпкердің доғасы оның әріптестерімен бірге Исаға сыйынып, сайлауда жеңіске жетуін сұрайтын көрініспен аяқталады.
Автордың кейіпкермен бірге киіз үй, будда ғибадатханасы және заманауи зәулім үйлер қатар өмір сүріп жатқан әлемде Құдайға орын бар деп санайтыны таң қалдырады, тіпті адам іс-әрекеті саласында да бір қарағанда сыни және саяси есеппен астарланған. Автордың үзінділерде үнемі қатысуына және кейіпкерлерді таңдауына қарамастан, маған оқиғаның қозғалысы біршама ретсіз болып көрінді, автор үлкен нәрсені құшағына алуға тырысып, көрермен мен оның арасындағы қашықтықты бейсаналы түрде арттырады. Альмира, сіз елді, түсірілім орнын, кейіпкерлеріңізді және олардың айналасындағы адамдарды қалай таңдадыңыз?
Мен деректі фотография мен фотожурналистикаға көптен бері қызыатынмын. Бір кездері «Русский репортер» журналы менің сүйікті фотографтарымның бірі Сергей Максимишиннің жаңа фотосуретін жариялады. Ол Ұлан-Батырдың шетіндегі киіз үйде тұратын, балерина болуды армандайтын жас қыз Баасансүренге арналды. Мені мына оқиға, фотосуреттер, қыздың жүзі таң қалдырды. Мен ол туралы фильм түсіргім келетінін түсіндім. Максимишинмен Facebook арқылы хабарластық, ол Моңғолиядағы танысының байланыс номерін беріп, сәттілік тіледі. Таңғажайып кездейсоқтықпен, келесі күні біз онымен қалада кездейсоқ жолығысып қалдық – ол Санкт-Петербургтен Мәскеу арқылы Непалға бара жатқан. Жалпы, бұл кездесу мен үшін белгі секілді көрінді.
Мен краудфандинг арқылы біраз ақша жинадым, ата-анам да көмектесті әрі жинаған біраз ақшам болды. Сонымен киномектептегі курстасым, оператор Леонид Никифоренко екеуміз Моңғолияға 2 айға бардық. Онда бізді Максимишиннің фиксері, ересек және тәжірибелі моңғол операторы Баяр Дэмбэрэл қарсы алды. Моңғолияға келгенде оның қарама-қайшылықты шындығы бізді таң қалдырды. Сондай-ақ, мен біртүрлі жаңалық ашқандай болдым – бұл жақ рухы мен көрнекі жағынан Қазақстанға көп нәрсе ұқсас болды, бірақ бүгінгі күнге емес, 90-шы жылдар немесе 2000-шы жылдардың басына.
Сөйтіп, жас балерина Баска және оның айналасындағы кеңістікпен танысып, біз фильм ол туралы емес, жалпы алғанда, Моңғолияның осы қарама-қайшы, күрделі, бірақ өте жанды және тез өзгеретін шындығы туралы болатындығын түсіндік. Баярдың арқасында біз оның күнделікті өмірі мен контекстіне тез сіңіп кеттік, ел аралап, әртүрлі адамдармен және олардың өмірімен таныстық. Біз осы шындықты әртүрлі қырынан кинематографиялық түрде көрсететін, оның нұсқаушысы мен бейнесі болатын кейіпкерлерді іздедік. Нәтижесінде фильм сюжеттердің әртүрлі калейдоскопына айналды, осылайша біздің таңғажайып «кейіпкерімізді» ашты.
«Менің әкем Шыңғысхан» – бұл кинематографиялық саяхат. Онда қимыл-қозғалыс бар: жел соққан дауыл, сайлаушыларды аралаған депутат, қой айдау, ұлттық күрес, тіпті балалар ойындары – осы көріністердің барлығы тірі қалуға, жеңістің салтанат құруына деген құштарлықтың қуатымен зарядталған. Қошқарларды айдау көрінісі осы мағынада өте айқын: балалар жаңбырда қошқарларды қуып келеді, бір жерде олар көлікке мінеді, ал темір тұлпар шопан қызметін атқарады. Қошқарлар кедергілерге тап болады – оларды қарсы келе жатқан көліктер соғуы немесе басқа табындардың қошқарларымен араласуы мүмкін. Бұл көріністі адам болмысының метафорасы ретінде қарастыруға болады немесе оны автордың ХХІ ғасырдағы жаһандану жағдайында көшпелі мәдениеттің қалай өмір сүретінін түсінуге ұмтылысы ретінде қарастыруға болады. Түсіндірудің бұл екі жақтылығы шаблондар мен дидактикадан аулақ болуға тырысатын Альмираның авторлық тілінің шеберлігін қамтиды. Оның үстіне деректі шындықпен жұмыс істеуде ол үшін ең құнды нәрсені анықтау өте маңызды.
Мен үшін ең құндысы – деректі шындықтың болжауға болмайтындығы және сарқылмайтындығы. Маған фильмде жұмыс істеп жатқан кезде барлық ықтимал нұсқалар, бөлшектер мен ықтимал сюжеттік желілер туралы ойлана отырып, камерамен «өріске» шыққанда, бәрі мүлдем басқаша болып, тіпті жоспарланбаған жерге апаруы мүмкіндігі ұнайды. Ең бастысы, дәл осы сәтте дәл осы шындыққа сену және оған өте сезімтал және икемді болу. Деректі шындықпен жұмыс істеу өзінше қызық, ол жалықтырмайды және ол ұсына алатын оқиғаларды ешбір, тіпті ең талантты қиялмен салыстыруға болмайды. Ол ең жақсы сценарист деп ойлаймын.
«Менің әкем Шыңғысхан» деген есте қаларлық атау маған Моңғолия бейнесін стереотиптеу әдісі сияқты көрінді. Бірақ бұл жерде автор түсіре алған тереңірек нәрсе бар сияқты. Кеңес өкіметі тұсында Шыңғысхан бейнесін Кеңес өкіметі қайраткерлерінің бейнесі алмастырды. Ал 90-жылдары бұл бейнені демократиялық күштер халықты біріктіру және елдегі ойран-топалақ жағдайында бұрынғы ұлылықтың өтемдік символын жасау үшін қайтадан пайдаланды. 2006 жылы Шыңғысханның есімі мен бейнесін ретке келтіру туралы заң қабылданды. Шамамен 2000 жылы сол кезде Альмира тұрған ел Қазақстанда Тұңғыш Президент туралы заң қабылданды. 2020 жылы Қазақстанда Алтын Орданың 750 жылдығын мерекелеуге арналған іс-шаралар жоспары бекітіліп, Президент Тоқаев «Алтын Орда – қазақтардың мәдени кодексінің бір бөлігі» деп атап өтті. Мен айтқан контекст Альмира фильмінің зерттеу аясына кірмейді, бірақ Шыңғысхан мен Алтын Орданың қазақтар үшін неге соншалықты маңызды екенін және мұның қалай екенін түсінгісі келетін режиссер ретінде Альмираға қосымша мотивация болғандай. Ұлы патриарх бейнесінің расында біздің қоғамдағы мәні зор.
Мен үшін Альмира Сайфуллина автордың бейтаныс материалға жүгіне отырып, оны нәзік орындай алғанының мысалы. Мен фильмде әлеуметтік теңсіздікті әшкерелеуді, режимді сынауды немесе нәзік әлеуметтік тақырыптардағы спекуляцияны көрмедім. Альмираны тағы бір нәрсе қызықтырады: кішкентай адам кейпіндегі Моңғолия азапты трансформация кезінде тұншығып қалмауға тырысады. Және бұл оптика маған өте гуманистік және заманауи болып көрінеді.
Бұл дебюттік фильм көп жағынан мен үшін режиссер ретінде бастапқы нүкте болды. Әріптестер мен жақын адамдарымның көмегінің арқасында бюджеттік жағдайда жасағандықтан, мен кино өндірісінің барлық кезеңдерін өз күшіммен бастан өткердім және бұл ең жақсы кино мектебі болған шығар. Сонымен қатар, фильм жарыққа шығып, көрермендермен кездесіп, жауап алып, белгілі бір баға алған кезде, бұл мен үшін одан кейінгі жұмыстарым мен жаңа жобалар үшін үлкен шабыт болары сөзсіз.
2019-2023 жылдар аралығында Өзбекстанда, Бұхара қаласында жаңа фильмде жұмыс істедім. Фильм «Тұт ағашы» деп аталады. Жақында оның фестивальдік тағдыры басталады деп сенемін. Бұл фильм «Менің әкем Шыңғысханнан» өте ерекшеленеді, ең алдымен, мен бірнеше жыл бойы өмірін түсірген басты кейіпкер бар. Оның үстіне, әрине, фильмнің тақырыбы мен формасы мүлдем басқа. Бұл патриархалдық қоғамда өсу және кейде біздікі емес таңдаулар туралы әңгіме. Қазіргі таңда Қазақстанда жаңа жобамен айналысып жатырмын. Эксперименттік кинооптика және рефлексивті тәсіл арқылы мен географиялық тұрғыдан Орталық Қазақстанға назар аудара отырып, сталинизмнің жарақатын зерттейтін боламын.
